Geleneksel Kars Çocuk Oyunları Kitabı çıktı

Geleneksel Kars Çocuk Oyunları Kitabı çıktı

KAFKAS HABER AJANSI / BEDİR ALTUNOK

Geleneksel Kars Çocuk Oyunları Kitabı, Doç. Dr. Adem BALKAYA, Fırat ALTAY ve Özge TURAN’ın imzasıyla çıktı.

FENOMEN YAYINLARI

Eser Adı /

GELENEKSEL KARS ÇOCUK OYUNLARI

Yazar /

Doç. Dr. Adem BALKAYA

Fırat ALTAY

Özge TURAN

Kapak Tasarımı /

Hümeyra ÖZYURT / Fenomen

1. Baskı /

Aralık - 2019

ISBN /

978-605-9474-64-1

Dizgi /

Salih ÖZYURT

Baskı ve Cilt /

SAGE Yayıncılık Rek. Mat. San. Tic. Ltd. Şti.

Sertifika No:14721 Kazım Karabekir Caddesi– Ankara

Kültür Bakanlığı

Yayıncı Sertifika /

27242

İletişim /

Fenomen Yayıncılık

Lalapaşa Mah. 1. Dabakhane Sk. Şahin

İş Merkezi No:2 – Erzurum

[email protected] / www.fenomenyayincilik.com

Bu yayının hiçbir bölümü yazarlarının ve yayıncının izni alınmadan kopya edilemez. Dipnot vermeden alıntı yapılamaz. Elektronik, mekanik, fotokopi vb. yollarla kopya edilemez ve yayımlanamaz

Bu çalışma Kafkas Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinatörlüğü tarafından  “Kars Çocuk Oyunları” adlı 2018-SB-40 numaralı BAP projesi ile desteklenmiştir.

İÇİNDEKİLER

ÖN SÖZ           9

GİRİŞ   11

A. ÇOCUK OYUNLARI İLE İLGİLİ TASNİFLER   13

B. ÇOCUK OYUNLARI İLE İLGİLİ TÜRKİYE’DE YAPILAN LİSANSÜSTÜ TEZLER            18

C. KARS ÇOCUK OYUNLARI ÜZERİNE YAPILAN MÜSTAKİL ÇALIŞMALAR VE KARS İLİNDE DAHA ÖNCE DERLENEN ÇOCUK OYUNLARI  20

I. BÖLÜM        23

1. KARS ÇOCUK OYUNLARININ HALKBİLİMİ AÇISINDAN İNCELENMESİ      23

1.1. OYUNLARIN YAPISI         23

1.1.1. OYUN ADI         23

1.1.1.1. Oyun Aracıyla İlgili Adlandırmalar  23

1.1.1.2. Oyunun Sözlü Formülüyle İlgili Adlandırmalar      24

1.1.1.3. Oyun Terimiyle İlgili Adlandırmalar            26

1.1.1.4. Oyun Hareketleriyle İlgili Adlandırmalar    27

1.1.1.5. Oyun Sahasıyla İlgili Adlandırmalar            28

1.1.1.6. Oyun Rolüyle İlgili Adlandırmalar   28

1.1.1.7.Oyun Aracı ve Hareketiyle İlgili Adlandırmalar       29

1.1.1.8. Oyun Rolü ve Oyunun Sözlü Formülüyle İlgili Adlandırmalar      30

1.1.1.9. Oyun Sahası ve Hareketiyle İlgili Adlandırmalar   30

1.1.1.10. Oyun Sözü ve Hareketiyle İlgili Adlandırmalar    31

1.1.1.11. Oyun Sahası ve Aracıyla İlgili Adlandırmalar       32

1.1.2. OYUNCU           33

1.1.2.1. Oyuncu Sayısı           33

1.1.2.2.Oyuncunun Cinsiyeti 34

1.1.2.3. Oyuncunun Yaşı       35

1.1.2.4.Oyun Rolü      36

1.1.3. OYUN ARACI    36

1.1.3.1. Asıl Oyun Araçları     36

1.1.3.2. İkincil Oyun Araçları 37

1.1.3.2.1. Ev ve Günlük Yaşamla İlgili Oyun Araçları:          37

1.1.3.2.2. Hayvanlarla İlgili Oyun Araçları:   37

1.1.3.2.3. Bitkilerle İlgili Oyun Araçları:        39

1.1.3.2.4. Okul Yaşamı ile İlgili Oyun Araçları:         39

1.1.3.2.5. Giyim Kuşam ile İlgili Oyun Araçları:        39

1.1.3.2.6. Diğer Tabiat Unsurları ile İlgili Oyun Araçları:    41

1.1.3.2.7. İnsan ve Uzuvları ile İlgili Oyun Araçları  43

1.1.4. OYUN SAHASI   43

1.1.4.1.Mekan            43

1.1.4.1.1. Açık Mekân            43

1.1.4.1.2. Açık- Kapalı Mekân           43

1.1.4.1.3. Kapalı Mekân         44

1.1.4.2. Oyun Sahası Çizimi   44

1.1.4.2.1. Hedef Olarak Kullanılan Çizimler 44

1.1.4.2.2. Oyun Aracı Olarak Kullanılan Çizimler     46

1.1.4.2.3. Üzerinde Oyun Aracı Hareket Ettirilen Çizimler 48

1.1.4.2.4. Oyun Sahasının Sınırlarını Belirten Çizimler       48

1.1.4.2.5. İşaret Yeri Olarak Kullanılan Çizimler      49

1.1.5. OYUN ZAMANI VE SÜRESİ       54

1.1.5.1.Mevsimler      55

1.1.5.1.1. Kış Mevsimi            55

1.1.5.1.2. Diğer Mevsimler    56

1.1.5.2.Özel ya da Belirli Oyun Zamanları    56

1.1.6.OYUN ROLÜNÜN DAĞITIMI VE ATIŞ SIRASININ BELİRLENMESİ         56

1.1.6.1.Atışma Yöntemi         57

1.1.6.2.Sayışma Yöntemi       58

1.1.6.3.Yaş mı Kuru mu?/ Yazı mı Tura mı? Yöntemi          59

1.1.6.4.Elde Oyun Aracı Saklama Yöntemi   60

1.1.6.5. Adaşma Yöntemi      60

1.1.6.6. Ayak Sayma Yöntemi           60

1.1.6.7. Söyleşme Yöntemi    61

1.1.6.8. İstek Yöntemi           61

1.1.6.9. Oyuncuların Özelliklerine Göre Seçim Yapma Yöntemi    62

1.1.6.10. Sıra Yöntemi           62

1.1.6.11. Koşu Yarışı Yöntemi           63

1.1.6.12.Sözel Formül Yöntemi         63

1.1.6.13. Yer Kapma Yöntemi           64

1.1.6.14. Sektirme Yöntemi   64

1.1.6.15. Diğer Yöntemler     64

1.1.7. SÖZLÜ OYUN FORMÜLÜ (OYUN TEKERLEMESİ)         65

1.1.7.1.Biçimlerine ve İşlevlerine Göre Sözlü Oyun Formülleri      65

1.1.7.1.1.Kullanıldığı Yere Göre Kısa Sözlü Oyun Formülleri          65

1.1.7.1.2.Kullanıldığı Yere Göre Uzun Sözlü Oyun Formülleri        67

1.1.8.OYUN KURALI    75

1.1.8.1.Oyun Hareketi ile İlgili Kurallar        75

1.1.8.2.Oyun Sözü ile İlgili Kurallar   77

1.1.8.3.Oyuncu ile İlgili Kurallar        78

1.1.8.4.Oyun Aracı ve Sözü ile İlgili Kurallar            78

1.1.8.5.Oyun Sözü ve Hareketi ile İlgili Kurallar      79

1.1.8.6.Oyun Sahası ve Hareketi ile İlgili Kurallar   80

1.1.8.7.Oyun Aracı ve Hareketi ile İlgili Kurallar      81

1.1.8.8.Oyun Sahası, Aracı ve Hareketi ile İlgili Kurallar     83

1.1.9.OYUN HAREKETİ           85

1.1.9.1.Söyleşme        85

1.1.9.2.Dokunma       85

1.1.9.3.Tahmin Etme 85

1.1.9.4.Çevirme/Döndürme  85

1.1.9.5.Tırmanma      85

1.1.9.6.Duruş Değiştirme       85

1.1.9.7.Saklanma-Bulma       85

1.1.9.8.Yer Değiştirme           85

1.1.9.9.Çekme 85

1.1.9.10.Takla Atma   86

1.1.9.11.Çizme/Yazma           86

1.1.9.12.Çukura/Çizime Sokma         86

1.1.9.13.Kaçma-Kovalama     86

1.1.9.14.Denge Sağlama        86

1.1.9.15.Sırta Binme  86

1.1.9.16.Atlama         86

1.1.9.17.Atma-Vurma            86

1.1.9.18.Saklama-Bulma        87

1.1.9.19.Atma-Kapma            87

1.1.10.OYUN CEZASI VEYA ÖDÜLÜ    87

1.1.10.1.Vücuda Uygulanan Cezalar 87

1.1.10.2.Alay Etme veya Övme         88

II. BÖLÜM       90

2. GELENEKSEL KARS ÇOCUK OYUNLARI (METİNLER)          90

2.1.Al Satarım Bal Starım Oyunu      90

2.2.Arapsaçı Oyunu   92

2.3.Arı Oyunu 93

2.4.Aspirin Oyunu      94

2.5.Aşure Oyunu        95

2.6.Ay Dede Oyunu    96

2.7.Ayakkabı Çalma Oyunu   97

2.8.Baş Oyunu            98

2.9.Beş Taş Oyunu     100

2.10.Bezirganbaşı Oyunu      103

2.11.Bir Birliğim Oyunu         105

2.12.Birdir Bir Oyunu 107

2.13.Cız Oyunu           113

2.14.Cüz Oyunu         114

2.15.Çatlak Patlak Oyunu      117

2.16.Çavuş-Jandarma Oyunu            118

2.17.Çıktım Oyunu     120

2.18.Çubuk Çubuk Üstüne Oyunu    123

2.19.Dere Geliyor Dere Oyunu         125

2.20.Deve-Cüce Oyunu          127

2.21.Dıng Oyunu        128

2.22.Dokuz Aylık Oyunu        130

2.23.Don-Ateş Oyunu            133

2.24.El Kızartma Oyunu         134

2.25.Eski Minder Oyunu        135

2.26.Eşim Eşim Oyunu           137

2.27.Etco Metco Oyunu        138

2.28.Gala Oyunu        139

2.29.Galah Galah Üstüne Oyunu     141

2.30.Gece-Gündüz Oyunu     142

2.31.Gevir Deşk Oyunu          143

2.32.Gıdayı Kur Gel Beni Vur Oyunu            145

2.33.Godo Godo Oyunu        151

2.34.Güvercin Taklası Oyunu            153

2.35.Hakim-Cellat Oyunu      154

2.36.Heklo-Meklo Oyunu      155

2.37.Hımbıl Oyunu    156

2.38.Holla Çelik Oyunu         157

2.39.İnek Kaçtı Oyunu           160

2.40.İsim-Şehir Oyunu           161

2.41.İskele-Sancak-Liman Oyunu      164

2.42.İstop Oyunu       165

2.43.Kanlı Para Oyunu           166

2.44.Karatahta Oyunu           168

2.45.Kartal Oyunu      170

2.46.Kaynar Kazan Oyunu     171

2.47.Kedi Zinciri Oyunu         172

2.48.Kemer Buldu Oyunu      173

2.49.Kıl Yumağı Oyunu          174

2.50.Kıpırdayan Keriz Oyunu 176

2.51.Kıt Oyunu           177

2.52.Kızdı Kemer Oyunu        178

2.53.Kızlar Kızlar Oyunu        180

2.54.“Kim, Nerede, Ne Zaman, Kiminle, Ne Yapıyor?” Oyunu       182

2.55.Korttig Oyunu    183

2.56.Kozan Aygırdı Oyunu     189

2.57.Körebe Oyunu    192

2.58.Köşe Kapmaca Oyunu   193

2.59.Köylü Kızı Oyunu           194

2.60.Kral -Vezir Oyunu          196

2.61.Kulaktan Kulağa Oyunu 198

2.62.Kutu Kutu Pense Oyunu            199

2.63.Kuyu Oyunu       200

2.64.On Birlik Oyunu 202

2.65.On İki Aylık Oyunu         203

2.66.Ortada Sıçan Oyunu      206

2.67.Palas Palas Oyunu         208

2.68.Papak Altı Oyunu          210

2.69.Para İle Maç Yapma Oyunu      211

2.70.Pilav Pilav Oyunu           213

2.71.Sakgavul Oyunu 215

2.72.Saklambaç Oyunu          216

2.73.Sek Sek Oyunu   218

2.74.Simit Oyunu       222

2.75.Soldız Oyunu      223

2.76.SOS Oyunu         225

2.77.Tandır Oyunu     228

2.78.Taso Oyunu        229

2.79.Tencere-Tava Oyunu     230

2.80.Teppik-Dövüş Oyunu     231

2.81.Tren Oyunu        233

2.82.Tuzluk Oyunu     235

2.83.Uzun Eşek Oyunu          236

2.84.Üçgen Oyunu     238

2.85.Veh Veh Oyunu  245

2.86.Veşati Oyunu     246

2.87.Yastık Oyunu      247

2.88.Yerden Yüksek Oyunu   248

2.89.Zeze Oyunu        249

2.90.Zımba Oyunu     251

2.91.Zır Oyunu           252

SONUÇ            255

FOTOĞRAFLAR           259

KAYNAK KİŞİLER         277

ÖN SÖZ

Artık hazır tüketim toplumu olarak tanımlanan günümüz insanı, kültürel belleğinde yer alan birçok unsuru yavaş yavaş terk etmekte ve yerine çağın sunduğu imkânları ikame etmektedir. Ancak her değişim ve dönüşüm bir şekilde olumlanırken başka bir bakış açısıyla da eleştirilir. Özellikle halkbiliminin araştırma konuları arasında bulunan kimi konular birer birer toplum hayatından eksilirken bu eksilmenin topluma verdiği bazı zararlar da gün yüzüne çıkmaktadır. Hatta gerek ulusal gerek uluslararası birçok çalışma artık kaybolan bu kültür unsurlarından en azından elde mevcut olanlarını derleme, yaşatma ve sonraki nesillere aktarma faaliyeti şeklinde yürütülmektedir. Bunun en güzel örneği Unesco tarafından ısrarla ve bilinçli bir şekilde desteklenen somut olmayan kültürel miras derlemeleridir.

Herhangi bir değerin yavaş yavaş kaybolması bugünün insanı için belki az şey ifade etse de gelecek nesiller açısından oldukça fazla sıkıntılar doğuracaktır. Dolayısıyla bugünden derlenip toparlanarak gelecek nesillere aktarılacak her türden kültür varlığı oldukça önemlidir. Özellikle çocukları doğrudan etkileyen değişim/dönüşüm gelecek açısından diğer unsurlara göre daha fazla ehemmiyet taşımaktadır.

Günümüzde çocuklar artık neredeyse sadece teknolojik aletlerle vakit geçirmeye başlamıştır. Bu durum aileleri ve pedagogları git gide endişelendirmektedir. Çünkü çocuklarda kolektif ve kolektifi oluşturan bir fert olmanın ilk basamakları oyunla çıkılmaktadır. Dolayısıyla çocuklarda oyunsuz (geleneksel oyunlar) bir büyüme ileride ciddi sıkıntılara yol açacaktır.

Özellikle kırsal kesim veya teknolojinin daha az gidebildiği yerlerde yaşayan çocuklar oyun ihtiyaçlarının çoğunu hala geleneksel oyunlarla karşılayabilmektedirler. Dolayısıyla da artık kaybolmaya yüz tutmuş birçok oyun az da olsa yaşamaya devam etmektedir. Kars bu açıdan şanslı sayılabilecek illerden biridir. Elinizdeki çalışmada elde edilen oyunlar derlenen oyunların içerisinden yapılmış bir seçkidir. Zira oldukça zengin bir çocuk oyunu belleği alanda hâlihazırda yaşamaya devam etmektedir.

Bu çalışmanın amacı diğer bölgelere göre daha canlı bir şekilde yaşatılan geleneksel çocuk oyunlarının derlenerek incelemeye tabi tutulması ve gelecek kuşaklara miras olarak bırakılmasıdır. Çalışmada elde edilen veriler Kafkas Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinatörlüğü tarafından desteklenen  “Kars Çocuk Oyunları” adlı 2018-SB-40 numaralı BAP projesi kapsamında elde edilmiştir. Proje kapsamında daha önce bu konuda inceleme için gezilmiş noktalarla beraber yapılmış çalışmalar da dikkate alınarak, Merkez ilçeye bağlı 5 köy (Başgedikler, Dikme, Hamzagerek, Oğuzlu, Söğütlü), Akyaka ilçesinde 3 köy (Cebeci, Hacıpiri, Karahan), Arpaçay ilçesinde 3 köy (Koçköy, Kuzgunlu, Tomarlı), Digor ilçesinde 3 köy (Halıkışlak, Şirinköy, Türkmeşen), Kağızman ilçesinde 7 köy (Akçakale, Altıngedik, Esenkır, Kötek, Kuloğlu, Taşburun, Yenice), Sarıkamış ilçesinde 7 köy (Akören, Karakurt, Karaurgan, Köroğlu, Kurbançayırı, Sırataşlar, Sırbasan), Selim ilçesinde 3 köy (Akçakale, Laloğlu, Söğütlü), Susuz ilçesinde 3 köy (İncesu, İncilipınar, Kiziroğlu) olmak üzere toplamda 34 köyde yürütülmüştür.

Çalışma giriş, inceleme ve metin bölümlerinden oluşmaktadır. İnceleme kısmı hazırlanırken Nebi Özdemir tarafından hazırlanmış olan, “Türk Çocuk Oyunları, Akçağ Yayınları, 2 Cilt, Ankara 2006” adlı eser referans alınmıştır. Çalışmanın başlangıcından sonuna kadar bizi yüreklendiren ve destekleyen Prof. Dr. Nebi ÖZDEMİR’e ve derlemeler sırasında gösterdikleri misafirperverlik dolayısıyla da Kars halkına şükranlarımızı sunarız.

(BA-BA-S) GAZİ KARS (KHA) / KAFKAS HABER AJANSI / BEDİR ALTUNOK