Gazi Kars ve Cenub-İ Garbi Kafkas Cumhuriyeti KAFKAS HABER AJANSI / BEDİR ALTUNOK
Gazi Kars ve Cenub-İ Garbi Kafkas Cumhuriyeti
KAFKAS HABER AJANSI / BEDİR ALTUNOK
Tarih Araştırmacısı Yazar Sultan AYDIN’ın, “GAZİ KARS VE CENUB-İ GARBİ KAFKAS CUMHURİYETİ” yazısı:
GAZİ KARS VE CUNUB-İ GARBİ KAFKAS CUMHURİYETİ
CENUB-İ GARBİ KAFKAS CUMHURİYETİ’NİN 17-18- OCAK 1919 ( 103.YIL DÖNÜMÜ )
Gazi Kars bundan 103 yıl önce 17-18 Ocak 1919 tarihinde kurulan CENUB-İ GARBİ KAFKAS CUMHURİYETİ’ne başkentlik yapmış bir şehrimiz, siz okuyucularıma Cenub-i Garbi Kafkas Cumhuriyeti’nin kuruluşu hakkında hafızalarımızı tazelememiz için kısa bilgi arz edeceğim.
MİLLETİN VE TARİHİN HAKKI OLAN HAKİKATI BERABER GÖMMEK FECİ BİR CİNAYETTİR. HER İŞİN EVVELA HAKİKATINI ÖĞREN,SONRA MÜNAKAŞASINI YAP.BİRİNCİSİ VİCDANINA İKİNCİSİ SECİYE İRFANINA DAYANIR.ÇÜNKÜ YANLIŞ BİLGİ FELAKETİN KAYNAĞIDIR. (KAZIM KARABEKİR PAŞA)
1877–1878 – (1918 YILLARI ARASINDA CENUB-İ GARBI KAFKASYA
Osmanlı Rus harbi : 24 Nisan 1877’de Ruslar Osmanlı Devleti’ne harp ilan etmiştir. 25 ağustos 1877’de Ahmet Muhtar Paşa Başgedikler meydan muharebesinde kazandı. “GAZİLİK” ve “MÜŞİRLİK” ünvanı aldı.
Ruslar 18 Ekim’de Kars’ı kuşatmışlar ve ancak bir ay sonra 18 Kasım’da düşürebilmişlerdir. Osmanlı Hükümeti mütareke istemek zorunda kalmıştır. 31 Ocak tarihinde başlayan müzakereler 19 Şubat / 3 Mart 1878 tarihinde sona erdi. Türkiye için çok ağır şartlar ihtiva eden “Ayastefanos Barışı” imzalandı. Bu antlaşmanın 19. madesine göre Osmanlı Hükümeti, 1,410,000 ruble harp tazminatının bir kısmına karşılık olarak ARDAHAN, KARS, BATUM ve BEYAZIT vilayteleri ile DOBRİCA’yı Rusya’ya bırakmayı kabul etmiştir. Böylece Rusya Ermeni meselesini ilk defa gündeme getirmiş ve Ayastefenos antlaşması ile kabul edilmiş oluyordu.
RUS İŞGALİNDE KARS
8 Şubat 1878’de İstanbul’da imzalanan Antlaşmasının 7. maddesine göre 3 yıl içerisinde buralardaki ahalinin serbestçe göç etme imkanı vardı. Yerlerine Khokal (Ukraynalı), Dukhobor (yarım Hristiyan), Malakan gibi “Rus Kolonisi, Nemis, Alman, Rum, Ermeni, Yezidi, Asuri gibi gayri müslimleri Kars’taki verimli topraklarına yerleştirdiler. 3 yıl içerisinde bölgeden (120.Bin), şehirlerden (Yirmibirbin) Türk halkı yeni sınırın içerlerine göçtü.
GÜNEY BATI KAFKASYA’NIN KURULUŞU
Ekim 1917 tarihinde Bolşevikler Rusya’da idareyi ele geçirdikten sonra “Barış Taarruzu”na girişmişler. 3 Mart 1918 tarihinde Brest-Litovsk müahedesi imzalandı.
III. Ordu’nun Kumandası Vahap Paşa ve mahiyetinde Kazım Karabekir, Vahap Paşa kıtalarına ileri harekat emri vermiş ve 5 Nisan 1918 tarihinde Sarıkamış Ermenilerden kurtarılmıştır.
25 Nisan 1918 tarihinde Kars Sancağını ve kalesi Türk askerleri tarafından geri alınarak burada 40 yıl 5 ay ve 25 gün süren düşman istilasına son verilmiştir. 14 Nisan 1918 günü Türk kıdaları Gürcülerin mukavatımını kırarak, Batum sancağını istirdad ettiler.
ORDUNUN BÖLGEYİ TAHLİYE EDECEĞİ HABERİ ELVİYE-İ SELASE AHALİSİNİN TEPKİLERİ:
Milli mücadelemizin önderlik vasfını taşıyan “hareket teşkilatlanmakta gecikmemiştir.”
Bu doğrultuda 29 Ekim 1918’de “Ahıska Hükümeti” 3 Kasım 1918’de Aras Türk Hükümeti, 5 Kasım 1918’de Kars’ta “Kars İslam Şürası”kurulmuştur.
MİLLİ ŞURA HÜKÜMETİ:
30 Kasım 1918’de Kars İslam Şurasının devetine icabet ederek, Orduabat, Nahçıvan, Kamerli, Sürmeli (Ağrı), Nahçıvan, Serdarabat, Doğu Şöregel, Ahıska ve Ahılkelek bölgelerinden 60 kişi milletvekili sıfatıyla gelmişler. Ayrıca 10 kişide çeşitli bölgelerden gelerek katılmışlardır. Bu Büyük Kongrede Batum’dan Ordubata ve Ağrı dağından Algur’a kadar halkın çoğu Türk ve müslüman olan yerlerden Osmanlı ordusu çekilince, idere ve yurt korunma işlerine bakmak üzere, merkezi KARS olmak üzere “Milli İslam Şura” hükümeti kurulması ittifakla kararlaştırılmıştır.
HÜKÜMET 12 AZADAN MÜTEŞEKKILDI
1. Kars’lı Cihangiroğlu Hasan Bey, 2. Divriğli Pıroğlu Fahrettin Bey, 3. Çıldırlı Dr. Esat Bey, 4. Akbabalı Hacı Abbasoğlu Kerbelayı Mehmet Bey, 5. Karaçantalı Hacıoğlu Ahmet Bey, 6. Molla Bilal Bey, 7. İravanlı Ahundloğlu Taki Bey, 8. Iğdırlı Ali Beyoğlu Mehmet Bey, 9. Gümrülü Halıcıoğlu Yusuf Bey, 10. Borçallı Kepenekçi Emin Ağa, 11. Kağızmanlı Ali Rıza Bey, 12. Digorlu Çamdanlı Aşiret-i Reisi Maksut Ağaoğlu Hasan Ağa, Hükümet reisliğine Cihangiroğlu İbrahim Bey, Muavinliğe Kepenekçi Emin Ağa, Umumi kitaplığına da Sami Bey seçilmişti.
1918 Kasım ve Aralık aylarında gelişen diğer olaylara gelince Mondros
Mütarekesine göre 11 Kasım 1918’de Kars’a gelen bir ingiliz heyeti 9. Ordudan mevkileri devir almaya başlamış ve 26 Kasım’da da kars iç kalesini milli islam şürasına teslim etmişti.
I. Ardahan Kongresi ( 3-5 ocak 1919 ) - II. Ardahan Kongresi ( 7-9 Ocak 1919 )
1- Ahıska’dan Osman Server Bey,2- Ahılkelek’ten Mehmet Ali, 3- Çıldır’dan Dr. Esat Bey, 4- Kars’tan Milli Şura Reisi Cihangiroğlu İbrahim Bey, 5- Oltu’dan Yusuf Bey, 6- Şakıroğlu Ahmet, 7- Mehmet Ramız Bey, 8- Oltu’dan Hemşioğlu Rüstem (Acar), 9- Kars’tan Cihangiroğlu Hasan Bey, 10- Ahılkelek’tan Afzal, 11- Kağızman’dan Ali Rıza Bey, 12- Şöreğel’den Akbaba’lı Hacıabbasoğlu Kerbelayı Mehmet Bey.
CENUB-İ GARBİ KAFKAS HÜKÜMETİ MUVAKKATA MİLLİYESİ 17 - 18 OCAK 1919/ 13 NİSAN 1919
17-18 Ocak 1919’da (şimdiki Vali Konağında) Dr. Esat (Oktay) bey’in başkanlığında toplanan kongre merkezi Kars olmak üzere “Cenub-İ Garbi Kafkas Hükümeti Muvakkata-İ Milliyesi” kurulmuştur. Görüşmelerde 18 maddelik anayasası kabul edilmiş Hükümet reisliğine yine Cihangiroğlu İbrahim Bey getirilmiş ve Hükümet azalığına aşağıda isimleri yazılı kişiler seçilmiştir.
1- Parlemento Reisi :Çıldır’lı Dr. Esad Bey
2- Dahiliye Nazırı :Kağızman’lı Ali Rıza Bey
3- Adliye Nazırı :Revan’lı Hakim Ağabababeyoğlu Abbas Ali bey
4- Hariciye Nazırı: Divriği’li Piroğlu Fahtettin bey
5- Harbiye Nazırı: Cihangiroğlu Hasan han Bey
6- Maliye Nazırı: Gümrü’lü Hüdabeyoğlu Mehmet Bey
7- Maarif Nazırı: önce Türkiye rumlarından Kars’ta yerleşen Mihail Andreyanot
sonra bir Türk muallim Kocaoğlu Mehmet Bey
8- İaşe Nazırı: Hasan Bey oğlu Mehmet bey
9- Mafia Nazırı: İrevan’lı Mühendis Mehmet Bey
10- Ziraat, Orman ve Ticaret Nazırı: Nahcıvanlı Aliekber Kazım
Ayrıca bazı umumu müdürlükler kurulmuş bunların başlarına;
1- Posta ve telgraf Müdir-i Umumuliği’ne:Rum Arlof Kars’lı Mehmet Beyoğlu Muhlis Bey
2- Demiryolları Müdir-i umumiliğine: karaçantalı Hacığlu Ahmet Bey
3- Polis Müdir-i Umumiliğine Dava vekili Mamüoğlu Tavahidüddin bey
4- Jandarma umum-i komutanlığına da:Sarıkamış’lı Hacı Şakiroğlu Mehmet
Beyler vazifelendirilmiştir.
HÜKÜMET MERKEZİ KARS OLMAK ÜZERE:
Kars, Ardahan, Batum, Kağızman, Oltu, Nahçivan, Artvin, Borçka, Murgul, Çürüksu, Acara-i Ülya ve Acara-i Sutta, Ardanuç, Şavşat, Poskof, Ahıska, Ahılkelek, Çıldır, Akbaba, Şöregel, Zarşad, Penek, Sarıkamış, Horasan, Digor, Sürmeli, Iğdır, Şerur, Şahtahtı, Yenice, Gulfa, Ordu, Orduabad Vilayeti ve kazalarından mürekkeb, (1.535.824’ü Türk ve 237.324’ü gayrimüslim, 1.763.148 nüfuslu, 34 vilayet ve kazalı 40.000 km2 arazisi olan)
Cenub-İ Garbi Kafkas Hükümeti Cumhuriyesi’ni teşkil ve cihana istiklalini ilan etmiştir.
CENUB-İ GARBİ KAFKAS HÜKÜMETİ PARLEMENTOSUNUN BASILMASI, HÜKÜMETİN YIKILIŞI VE TEPKİLER
Preston 13 Nisan 1919 Cumartesi günü öğleden sonra saat dört’te Meclis-i Milli binasına birkaç askerle birlikte gelmiş.
Cihangiroğlu İbrahim Bey, General Asser’in yerine tayin edilen, yeni Kars İngiliz Askeri valisi Yarbay Prestonla tanışmamıştı. Tercüman Ahmet Robenson vasıtasıyla tanıştırıldılar. Cumhurbaşkanı Cihangiroğlu İbrahim Bey Hükümet azalarını birer birer prestona takdim etmeye başladı. Bu sırada dışarıda İngiliz askerleri zırhlı birliklerle parlemento binasının etrafındaki cadde ve sokakları tutmuşlar. Cenub-i garbi Kafkas Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Cihangiroğlu İbrahim bey bazı hükümet üyeleri bazı mebuslar ve güvenlikler tevkif edilmişlerdir.
Akşam saat 6:30 da Gümrü’den Ermeni askerlerini taşıyan trenin gelmesini müteakiben, Tiflis’e sevk edilmişlerdir. Tiflis’den Batum yolu ile İstanbul’a ve daha sonra da Malta’ya gönderilmişlerdir.
SÜRGÜN EDİLEN ŞAHISLAR ŞUNLARDIR:
Cumhurbaşkanı: Cihangirzade İbrahim Bey, Harbiye Nazırı: Cihangirzade Hasan Han Bey, İaşe Nazırı: Yusufzade Yusuf Bey, Adliye Nazırlığı Müşaviri: Cihangirzade Aziz Bey, Kars Valisi: Alibeğzade Mehmet Bey, Polis Umum Müdürü: Mamiloğlu Tavhudiddin, Kars Polis Komiseri: (Camadanlı) Salahoğlu Musa, Posta ve telgraf Müdürü: Mehmetzade Muhlis, Parlemento Azasından(Rus Temsilcisi Mebusu(polonez)): Simon Reçinski, Vayyades Stephan, Parlemento Azasından Rum Temsilcisi Mebusu: Pavlo Çamuşov, Dahiliye Nazırı: Ali Rıza Bey. (Dahiliye Nazırı Ali Rıza Bey Batum’da sorgusu yapılırken kaçmayı başarmış ve Kağızman’a gelerek mücadeleye devam etmiştir.
13 Nisan 1919’da General Davie vilayatte sıkı yönetim ilan etti. Preston ise eski Hükümetin birkaç üyesine çağrıda bulunarak geçici bir idari konsey oluşturmalarını istedi.
14 Nisan’da resmen toplanan yani Şura 6 Türk, 1 Rum ve 1 Rus (malakan) üyeden teşkil edilmişti.
Böylece Kars Ermenistan Cumhuriyeti ile birleşmiş oluyordu.
Kars milli şura Hükümeti 13. Nisan 1919 da (İngilizler tarafından basılarak Hükümet erkanını yakalayıp MALTA’ya sürmesiyle) Ermeni General Ojebyan askerleriyle birlikte Kars’a girerek, Taşnak ermenilerinden Genaral Korgonof Hükümet mekanına (vali olarak)geçti. Bundan bir hafta sonra da Ermeni mezalimi başladı.. Vali Korgonof ve General Opesyon preston Nezaretinden kurulan kukla Şüra İdaresi 30 Nisan 1919’da lağvedildi. Merkezi Hükümet yıkıldıktan sonra Batum’dan Nahçıvan’a kadar olan bölgede bulunan Türk ve Müslüman ahali, “MİLLİ ŞÜRA” Hükümetleri şeklinde teşkilatlanarak, “İSTİKLAL ve HÜRRİYET” mücadelesine devam etmişlerdir.
KURULAN ŞÜRA HÜKÜMETLERİ ŞUNLARDIR:
1- Nahçivan Şürası: (Aras Türk Cumhuriyeti)
Nahçivan, Orduabad, Culfa ve Şahtaht’ın bir kısmında kurulmuştur. (Cengiz Bey Başkanlığında)
2- Kulup (Cranluca) Şurası: Merkezi kulp kazasıdır. Ayrım oymağı Beyi Şamil bey (Ayrım) Şura reisdir.
3- Pozat Köylü bekir Bey Şürası: Reisi Bekir’dir.
4- Oltu Hükümeti Muvakkatası: Oltulu Tahir Beyzade Yunus Bey’in Başkanlığında teşkil edilmiştir.
5- Akbaba Şürası: Hacıabbasoğlu Mehmet Bey Reisliğinde teşkil edilmiştir.
6- Çıldır Milli Şürası: Purutlu Kamil Ağa Başkanlığında kurulmuştur.
7- Allahü Ekber dağlarında teşkil edilen şura
8- Batum’da Seda-yı Millet Gazetenin etrafında toplanan Batum İslam Cemiyeti
9- Aşağı ve yukarı Acara’da ve Çürüksu’da Acara İslam Cemiyetinin hakim olduğu Şüra Hükümeti.
10- Artvin, Ardanuç ve Şavşad’da da teşkil edilen Şürai Hükümetleri.
11-Orta-Kale kasabasında Cenub-i garbi Kafkas Hükümeti Dahiliye Nazırı Ali Rıza Bey tarafından kurulmuştur. - İhtilaf Devletlerinin Türk ve İslam kanı akıtılması karşısında, İnsan Hakları evrensel Beyannamesini ve o günlerde gündemde olan Wilson prensiplerini de hiç sayarak adeta kulakları sağır, gözleri kör olmuştu.
KAYNAKÇA
1-Yrd Doç. Dr. Ahmet Ender Gökdemir Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi CENUB-İ GARBİ KAFKAS HÜKÜMETİ Ankara 1998
2-Prof Dr İsmail Kayabalı –Cemender Aslanoğlu Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü aylık dergisi 126 Nisan 1973
3-Cemender Aslanoğlu Türkiye Anıtlar Derneği Yayınları 5. Sayı 40.yıl armağanı 1946-1986 Kars Şehitleri Mehmetçiğimiz
4- Fahrettin Erdoğan Türk Ellerinde Hatıralarım Kültür Bakanlığı yayınları 1998 Ankara.
5-Prof Dr. Mehmet Fahrettin Kırzıoğlu Kars tarihi 1.Cilt ,
6-Kırzıoğlu Edebiyatımızda Kars 2.Kitap ,
7-Kars İli Tarihi , Milli Mücadelede Kars,
8-Cenubi Garbi Kafkas Cumhuriyeti.(Cihangiroğlu İbrahim Aydın Bey)
(BA-BA-S) GAZİ KARS (KHA) - KAFKAS HABER AJANSI / BEDİR ALTUNOK